...

هرچند آموختن دانش‏ مهارت و توانایی‌های تازه و خصایل پسندیده در دانش‌آموزان و دانشجویان هدف اصلی آموزش و پروش قلمداد شده، اما کاهش و حذف رفتار و اخلاق ناپسند در پرورش نیز از جمله وظایف معلمان و آموزگاران  به حساب می‏آید.

ما در این مقاله عمدتاً به معرفی روش‏هایی می‏پردازیم که بیشتر به مسایل انضباطی دانش‏آموازن مربوط می‏شوند. راه‌کارهای پیشنهادی در این مقاله نیز به هدف برطرف کردن و کاستن رفتارهای نامطلوب دانش‏آموزان و دفع عادات ناپسند در آن‏ها تهیه و تدوین شده‏اند.

دانشمندان روش‏های انضباطی دانش‌آموزان را به دو دسته روش‌های مثبت و منفی تقسیم بندی کرده اند.

روش‏های مثبت عبارت از روش‌هایی اند که در آن‌ها به کاهش رفتارهای نامطلوب به گونه‌ی غیرمستقیم پرداخته می‌شود. روش‏های منفی عبارت از روش‌هایی اند که در آن‌ها به طور مستقیم به کاهش دادن رفتارهای نامطلوب اقدام می‌شود.

در این مقاله، با توجه به اهمیتی که روش‌ مثبت دارد، گونه‌هایی از روش‏های مثبت در تغییر رفتار دانش‌آموزان را مورد بررسی قرار می‌دهیم:

الف) انتظام‌بخشیدن به رفتارهایی که قاعدتاً به وفور تکرار می‌شوند:

بعضی از رفتارهای دانش‏آموزان قاعدتاً باید مورد تشویق و تقویت قرار گیرند. این رفتارها به هر میزان که افزایش یابند، هدف آموزش و پرورش بیشتر تحقق می‌یابد. در عین حال، اگر انتظام درست و دقیقی در این موارد صورت نگیرد، می‌توانند نامطلوب و مضر ثابت شوند. به طور مثال حرف زدن و اظهار نظر شاگردان باید از جانب معلم مورد تشویق قرار گیرد، اما اگر حرف‌زدن و اظهار نظر شاگردان از حد معمول بیشتر شود، صورت نامطلوب خواهد گرفت. برای این منظور باید تدابیری اتخاذ شود که دانش‏آموزان در فاصله‌ی زمانی معین در گفت‌وگو و اظهار نظر سهیم شوند. مثلاً معلم می‌تواند برای کاهش‌دادن پرحرفی دانش‏آموز در جریان بحث گروهی برنامه‌ای تنظیم کند که هر دانش‌آموز در هر نوبت، برای یک دقیقه اجازه‌ی صحبت داشته باشد.

...

ب) تقویت رفتارهایی که به هدف آموزش و پرورش کمک می‌کنند

در این روش، هرگونه رفتار مطلوب فرد که به هدف آموزش و پرورش وی کمک می‌کند، مورد تشویق و تقویت قرار می‌گیرد. برای مثال اگر با دانش‌آموزی سر و کار داشته باشیم که اکثر وقتش را در کلاس درس به بازی‌گوشی می‏گذراند، با استفاده از روش تقویت رفتارهای دیگر او را می‌توانیم به اصلاح این رفتار نامطلوبش بپردازیم. مثلاً می‌توانیم گوش دادن او به حرف‌های معلم، سوال کردن از معلم، نوشتن مطالب درسی، همکاری با سایر هم‌صنفان و امثال آن را مورد تشویق و تقویت قرار دهیم. در این زمینه می‌شود از روش‌هایی همچون اهدای ستاره، جایزه، تشویق در پیش صف و امثال آن استفاده کرد تا رفتارهای مطلوب در ذهن دانش‌آموز تقویت شده و جانشین رفتارهای نامطلوب وی گردد.

در برخی از کتاب‌هایی که به منظور ارایه‌ی الگوهای رفتار تربیتی نوشته شده اند، از حکایت خانم ویلیامز به عنوان یک مثال خوب استفاده می‌شود. وی مدت یک سال بود که در خانه‏ی سالمندان به سر می‏برد، اما این یک سال از نظر پرستاران یک قرن به نظر می‏رسید. هر وقت خانم ویلیامز پرستاری را می‏دید، بلافاصله از وضعیت غذا، اتاق، دیگر بیماران، سر و صدا و...، شکایت‏ می‏کرد. پرستاران مودبانه به صحبت‏های او گوش می‏کردند و زمانی‏که خانم ویلیامز شکایت می‏کرد، سعی می‏کردند او را دلداری دهند، پس از گذشت یک سال بر میزان شکایت‏هایش افزوده شد.

روانشناسان به پرستاران آموزش دادند تا سه کار را انجام دهند: اول، هر وقت که آن‏ها خانم ویلیامز را می بینند، فوراً باید به او حرف مثبتی بگویند. دوم، هر وقت که خانم ویلیامز حرف مثبتی می‌گوید، پرستار باید کاری را که در حال انجام دادن آن است، متوقف کند و به خانم ویلیامز لبخند بزند و با خوش‌رویی به حرف‌های او توجه نماید. سوم، هر وقت که خانم ویلیامز شکایت کرد، پرستار عذرخواهی کرده، اتاق را ترک کند یا مشغول کاری شود و به محض این که خانم ویلیامز حرف مثبتی زد، پرستار باید دست از کار بکشد و به او توجه کند.

کلیه‌ی پرستاران به طور مداوم این برنامه را اجرا کردند، در طی چند هفته خانم ویلیامز حرف‌های مثبت بیشتری به پرستاران می‏گفت و بسیار کم شکایت می‏کرد.

از این روش می‌توان برای تقویت رفتارهای مثبت دانش‌آموزان و کاهش رفتارهای نامطلوب آنان کار گرفت. قاعدتاً دانش‌آموزان رفتارهای مختلف و گونه‌گونی از خود نشان می‌دهند. در میان این رفتارها، به طور طبیعی رفتارهایی اند که با هدف آموزش و پرورش سازگاری دارند. معلم می‌تواند با شناسایی این گونه رفتارها در دانش‌آموز، به تقویت آن‌ها پرداخته و رفته رفته این رفتارها را جاگزین رفتارهای نامطلوب دانش‌آموز بسازد.

در مقاله‌های بعدی گونه‌هایی دیگر از روش‌های انضباطی را مورد بررسی قرار خواهیم داد. از همکاران عزیز و دانش‌آموزان گرامی نیز تقاضا داریم تا با در میان گذاشتن تجربه‌های معین خود در تقویت و باروری این بحث ما را کمک کنند.